-NAHIAGO GENITUZKEEN EPAILEAK ETA EPAILEEK NAHIAGO LUKETENA- Edorta Etxarandio

Euskeraz, zegatik ez?

Inor gutxik irakurtzen badituzte lerro hauek askoz gutxiago euskaraz badaude, bertoko gaiak ez direnez gain. Baina zergatik euskaraz ari? Ideia bati atxikitze aldera, agian. Herrien historian gertaera erabakigarriak daude, justifikazio onargarri argirik ez dutenak, nahiz eta espezialistak azalpenak ematen saiatu, batzuek oraintsu arte zibilizazio nagusia markatu baitute.

Antzinateko hiri-estatuetako grekoek zergatik izan zuten adimen berezi hori, beste herri batzuetan eta beste garai batzuetan eman ez zena, ordura arteko misterioentzako irtenbideak bilatu eta aurkitzea -eta askotan, pentsamendu zientifikoak gero berresten duen bezalako aurkikuntza- erantzun erraz, logiko eta intuitiboen metodoaren bidez. Nola europar gizartearen egitura, egia eta kode morala batzen -besteekin kontraesanean- zituen erlijio unibertsal batean, kristautasuna, sekta judu batetik sortu zen, hain zuzen ere Jainko bakarrak aukeratutakoa zela baieztatzen zuen herri batean, eta 313. urtean Konstantino enperadorea konbertitzea iritsiz. Konkistatzaile barbaroek, konkistatutako herrien erlijioa besarkatzeko erraztasun hori, eta pentsamendu greko-erromatar hori baliatzen zuen teologia batean birformulatu zen, mendebaldeko Europa XV. mendera arte mantenduz. Nekez justifika daitezkeen beste gertakarien artean, baina zibilizazioa markatzen ez dutenak, aurkitzen da Europa mendebalde horretan gure espeziearen hizkuntzan bizirik dirauen hizkuntza aurreindoeuropar bakarra, euskara, benetan isolatua izan ala ez, geografikoki toki urrunetik etorria ala ez, hain zuzen ere, biolentzia handirik gabe goiz erromanizatuak izan zirenen artean, eta zeharbideko lurraldea izanik hiru milurtekotan zehar, hizkuntza errotik azkar galdu zuten gainontzeko herri batzuekin gertatu zen aldean. Zertan datzan euskararen gainbizitasuna hain justifikagaitza baita bertoko gaiak ez direnetan euskaldunok erabili beharko dugulako zergatiaren ezin justifikatuzkoa pare

Botere judizialaren erronka

Justiziaren politizazioaz eta justiziaren judizializazioaz, epaileen gobernuko alderdi politiko nagusien instrumentalizazio eskandalagarriaz, justizia-administrazioaren egiturazko arazoez eta jurisdikzioak oinarrizko eskubideen defentsaren ultima ratio gisa duen egitekoaz hitz egiten da, baina benetan horrek kezkatzen ditu epaileak egunez egun? Hau da, karguaren gailurrak eta elkarte judizialen lan politikoa alde batera utzita, epaileek nahi luketena, eta horregatik, mugiarazten dituena, eta horrela, banakako zereginean garrantzia duena, zerikusi gutxi du botere judizialaren aipatutako erronka handiei erantzun nahi izango lioketenarekin.

Hori, zalantzarik gabe, jurisdikzioa egikariz gero, gatazka handi horien aurkako erasoan eragiteko ahaltasunik txikiena ere ez izatetik eratortzen da. Baina adierazgarria da, halaber, ez dela gauza bera epaileek benetan nahi izan eta herritarrek ez dakitena, eta herritarrek epaileengandik nahi dutena.

Epaile baten salarioa eta bere diru-osagaiak

Epaileek estatuko botere bat egikaritzen dute, baina enplegatu publikoak ere dira. Egia esan, epailetzarako bokazioa badago ere, justizia ez da doakoa, baizik eta epaileek beren lanagatik kobratzen dute, eta ez dute Botere Judizialetik kobratzen, baizik eta Administraziotik, Justizia Ministerioaren bitartez. Oso ondo ulertzen da enplegatzaile publiko bat daukatela. Eta inork ez du zalantzan jartzen epaileek, inpartzialak eta independenteak izan ahal izateko, aldian-aldiko ordainsari egokia jaso behar dutela, Administrazioko goi-funtzionarioekin alderatuta.

Uste izatekoa da Auzitegi Goreneko magistratuen kategoria bat, kasurako gertatzen den bezala, bereizi egin behar dela ordainsarian, Konstituzioko goi-agintariekin identifikatuta, eta funtzionario-enplegu publikotik aldenduta beste kategorietatik (i); eta jurisdikzioa egikaritzeko baldintzek, lege espezifiko batean arauturik dauden beste lan gisa, Administrazio Zentraleko Funtzio Publikoaren estatutuarekin bat egin behar dutela (ii).

Edozein langile eta funtzionarioei dagokion legez, axolatzeko moduko arazo nagusia da ordainsari eskubidea, areago epaileen erantzukizunak eskatzen baitu alderdien eta lobby-en interes ekonomikoen esku inoiz ez geratzea. Eta zein dira epaileen kezkak horri buruz, eta herritarrak ezjakinak izaten direnaz:

(1) Ordainsari aldakorrak. Estatistika ofizialaren arabera kalkulatzeko modua, epaileak bere jardun profesionalen zenbaketa bera egin beharra, eta banaketa sistema mailetako protzentaien arabera.
(2) Erosteko ahalmenaren galera 2010tik, pandemiarekin karrera judiziala berreskuratu ez denetik, eta egungo atzeraldia arazo errusiarrak areagotutako krisi energetikoaren ondorioz, arrapaladako inflazioarekin, Ordainsarien Mahaia dei izan barik.
(3) Ordainsari arruntak eta soldata-osagarriak (guardiak, destino-osagarriak populazio-taldearen arabera, berariazko osagarriak zerbitzuak ematen diren epaitegiaren arabera edo gaiaren edo beste inguruabar batzuen arabera).
(4) Erretiro adina, Magistratu erretiratuaren estatusa, eta klase pasiboak: gehieneko pentsioa eta prestazioak, dudarik gabe, hiru gai elkerrakin loturik era nabarmenean.

Jakin behar da epaile bakoitzaren jardunaren araberako ordainsariari buruzko eztabaidak nahitaez eragiten duela justizia ematerakoan.

Justiziaren denbora eta epaileen produktibitatea

Aipatutako lehen aferan, jakin behar da, administrazioarekiko auzien ordenak baliogabetutako lehen saiakera baten ondoren (ikus Auzitegi Gorenaren III Salaren 2006.ko martxoaren 3ko bi epaiak), indarrean dagoela Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren 2/2018 Araudiak, helburuengatiko epaileen ordainsari aldakorrerako araudia ezartzen duena. Epaileen ordainsariaren zati nagusi bat soldata gisa finkoa da, berdina denentzat, eta desberdina, lanpostu-mailako osagarri gisa (antzinatasunari hirurtekoen araberako antzinatasuna gehitzen zaiona), eta produktibitatearen araberako kopuru aldakor bat dago aldamenean.

Araudiaren printzipioa da gai mota bakoitzari erantzuteko batez besteko denbora esleitzea, bere izaera eta ezagutzen den maila kontuan hartuta, eta epaile bakoitzak (pertsona bakarrekoa edo epaimahai bateko txostengile gisa) ebazten duenaren arabera, batu egiten dira, eta seihileko amaieran puntu batzuk ematen dira emandakoentzako; horrela, denbora dedikazioaren % 120ari dagokion puntuazioa gaindituz gero, ordainsari aldakorra jasotzen da, eta ez kontrakoa. Aparteko diru hori ez da lortzen % 100era ailegatzearren. Hitz lauz, gehiago ordaintzen da behin-betiko ebazpen gehiago jartzen dituenari, tarteko intzidente eta ebazpen osagarri guztiak barne.

Jakina, helegiteak gehienetan ebazten dituzten auzitegietan dauden magistratu beteranoek, hasierako auzigaiarekiko garrantzi handiagoko edo txikiagoko mugekin aztertzen dituztenek, eta epaiketa edo ikustaldi gutxi egin behar dituztenek, helburuen araberako ordainsaria eskura dezaten, epaitutakoa berrikusteko esleitzen diren denborak handiagoak dira, erabakitakoaren garrantzia dela-eta (profilaxi juridikoaren ikuspegitik).

Sistema honetan, ez da zaila aurreikustea, prozesu bakoitzari esleitutako denbora-baremoak aztertzen dituenak, osagarri aldakorrik ez jasotzea, beste epaile batzuek hala eskuratzen duten bitartean, bidegabetzat jotzen duenak, seihilekoan ebazpen puntuagarri gehiago artifizialki zenbatzeko modua bilatzearen alde egingo duela, behin betiko autoak handitzearen alde, prozesu bakoitzari zor zaion denbora baino gutxiago eskaintzearen alde, edo, besterik gabe, prozesu hori edozein modutan ere eskainiz, osasun intelektual eta emozionalaren kontura. 2/2018 Araudia baliozkatu egin du Auzitegi Gorenaren III.

Salaren 2020ko uztailaren 9ko epaiak, baremazioa indibidualizatu egin dela eta ez dela koantitatibo hutsa ulertu behar, baina emaitza hori onesten dutenek ere bat egiten dute epaileei ezarritako karga larriari dagokionez, hau da, epaile bakoitzak, ebazpenak sortzeko helburu jakin batzuk kontuan hartuta, bere errendimenduari buruzko sehileko informazioa eman behar izatea ereduzko inprimaki informatiko batez. Epaile bakoitza bere ebazpenen kontabilitate xehatua eramatera behartzen da, BJKNak Justizia Administrazioaren letraduen esku utzitako estatistika judiziala daukanean, eta nahikoa litzateke estatistika hori ordainsari aldakorren sistemaren eskakizun berrietara egokitzea. Aurreikusi zitekeenez, agerian geratu da desbideratze esanguratsuak daudela estatistika-buletinen eta epaileen adierazpenen artean, eta Ikuskaritza Zerbitzuaren lana areagotu egin da; izan ere, zerbitzu horrek estatistikari ematen die lehenespena -epaileekiko beren gobernuko mesfidantzaren adibidea-, idazkaritza-buletinak akatsetatik salbuetsita ez daudenean eta horien eta Epaile Araudien arteko kategoriak bat ez datozenean. Lan gehiago guztiontzat, eta zalantzak eta desadostasunak, askotan argitzeko errazak izango ez direnak.

Helburuen araberako ordainsaria emateak ondorioak ditu jardun judizialean

Helburuen araberako ordainsaria emateak ondorioak ditu jardun judizialean, politizazioaren fokuetatik edo jurisdikzioak politikan duen eraginetik kanpo, eta, jakina, produktibitatearen beste muturra BJKNaen zehatzeko ahalgoan datzalako, “justifikaziorik gabeko atzerapen” gisa tipifikatutako arau-hausteagatik, eta Auzitegi Gorenaren III. Salak zehapenak ezeztatu ohi ditu, atzerapena “neurriz apartekoa» izatea exijituz, eta organo jurisdikzionalaren batez bestekotik gorako auzien karga kontuan hartuz. Nahiz eta gainkarga izan, ebazteke dauden auziak, askotan epaile zigortuak eragindako atasko berezi baten ondorioa izaten den, edo antzeko praxia duten aurreko beste batzuena. Denok ezagutzen ditugun epaile berankorrak eta objektiboki seinala ditzakegunak, testuinguru bera duten organoen ondoan askoz ebatzi gabeko auzidunak, zergatirik asmatu gabe, ez dira normalean zigortuak izaten. Azkenean, 2/2018 Araudia, bertan ezartzen den bezala, ezin da diziplina-ondorioetarako erabili, baina Ikuskaritza Zerbitzuak ez daki zein irizpide erabiltzen dituen, zorrotzagoak edo ordainsarien helburuetako indargabetuta daudenak, epaileek beren lana betetzen dutela zehazteko.

Beti uste izan dut karrera judizialean sartzeko kontrol egokia ematea baino garrantzitsuagoa dela irteera kontrol egokia ematea. Ez badago, eta epaile batzuek ez baitute epai onik jarriko, behintzat batezbestekoari dagozkion epai guztiak erritmo ertainean jarri beharko lituzkete.

Epaileen lan-osasuna

Baina bestalde, gehienezko lan-kargarik ez egotea, aparteko orduak lan egiteko ekonomikoki pizgarria den ahalmena izanik -lanaldi kopuru jakin batean emandako ebazpenek eskatzen duten denboraren % 100 gainditzen bada-, laneko estresaren faktore bat da. Epaileen lan-osasuneko arriskuen maparik onartuta ez dagoen arren. Egia esan, ehuneko ehuneko arduraldia gainditzeari ematen bazaio lehentasuna epaileen ordainsarian, onartzen ari da arduraldiaren egungo ehuneko bat unitate judizial gehiagorekin bete daitekeela eta bete behar dela, baina nahiago da plantillan dauden epaileak estresatzea, organo bat sostengatzeko edo berrindartzeko eginkizunik kendu gabe zerbitzu-komisioa egitea nahiago denean bezala. Hala ere, aitortu behar da askoz ere eraginkorragoa dela aldi baterako errefortzuak magistratu trebe eskarmentudunak izatea indartzen den zereginean

Auzitegi Nazionaleko Lan Arloko Salaren 15/2022 Epaia, 2022ko otsailaren 7an emana, 251/2017 zenbakiko gatazka kolektiboko prozeduran, lau elkarte judizial demandatzaileen legeztakortasun aktiboa onartu ondoren, epaileen lan-osasuna babesteko interes legitimoa dutelako, lortu nahi dituzten helburu zilegietako bat bezala, bai eta Autonomia Erkidegoen eta Justizia Ministerioaren legeztakortun pasiboa era, epaileen irteerako lan-kargen -BJKNak definitu behar duenak- eta ordainsari-araudiaren arteko lotura ezarri du.

Azkenean, lan-kopuruagatiko osagarria garrantzitsua bada, kategoria arruntetako epaileek euren burua gaizki ordaindutzat jotzetik dator, beren erantzukizunari eta beren zereginean emandako denborari dagokienez, eta Funtzio Publiko orokorraren tratamenduaren atoian, behinik-behin, degradazio ekonomikoa izan dute 2010tik ezarritako krisiaren soldata-izozteaz geroztik. Kontuan izan behar da epailetza erabat bateraezina dela beste edozein jarduera ekonomikorekin, irabazi gutxiko prestakuntza akademikoa eta egile-eskubideak izan ezik, eta horrela izan behar du, inpartzialtasuna eta independentzia bermatzeko.

Ordainsari-esparruaren berrikuspen integrala, independentziaren bermatzaile gisa

Nolanahi ere, kontua da ordainsari aldakorren osotasuna, Legearen arabera banatu behar direnak, benetako arkano bat dela.

Elkarte judizialek eta epaileek bat egiten duten aldarrikapen bat bada horixe: ordainsari-esparruaren berrikuspen integrala erreklamatzea, karrera judizialak modu iraunkorrean jasaten duen erosahalmen-galera berreskuratzeko, Ordainsarien Legea betetzea exijituz Ordainsarien Mahaiaren deialdiari dagokionez, 2008an sortu zenetik inoiz ez baita deitu. Kexa nagusietako bat destino edo lanpostuko osagarri finkoen zehaztapenaren desfasea da, plazako biztanleriarekin, organo judizialak artatzen dituen zerbitzuekin, gaiarekin eta balizko espezializazioarekin, eta inguruabar partikular guztiekin datorrena, duela hamarkada batzuetatik ezarrita daudenez, aldaketetara egokitu gabe eta zelanbaiteko arbitrarietateaz.

Karrera judizialeko kideen erretiroa

Karrera Judizialeko kideen erretiroari dagokionez klase pasiboen sistemaren eta Gizarte Segurantzaren erregimenaren ahuleziak ere ez dira behar bezala aztertu, eta bi sistemen arteko aldeak ezabatze derrigorra da, jaso beharreko gehienezko pentsioari dagokionez. 70 urterekin nahitaezko epaileen erretiroa hartzeko adina, zerbitzuan beste bi urte gehiago egotea eskatzeko ahalmenarekin (72), hau epaile ia guztien aukera da, eta ez guztiak osasuntsu daudelako, adina gorabehera, iaioak jarraitzen dutelako, edo motibatuta aritzen direlako, baizik eta gehienezko pentsioa ez delako ordainsariaren % 45era iristen, jardunean segiturik. Magistratu gazteenen maila-igoerarako tapoiaz gain, eta 2035 eta 2045 bitartean plantillaren heren batek bat-batean erretiroa hartuko duenez gain (1985-1995 urteetako plantaren zenbaki-zabalkuntza egundokoagatik), epaileen estatusa kontuan hartuta, gai batzuetarako BJKNren eta beste batzuetarako Justizia Ministerioaren mende baitaude, epailetzak sustatutako pentsio publikoen plan espezifikoen erregulazioa ezarri beharko litzateke.

Epaile guztiak hobekuntzarik gabeko pentsio baterako atxikitzen dituen erabateko bateraezintasunaren ordainketak apaiz-bokazio moduko bati uzten dio jurista onenen errekluta. Eta gauza jakina da bokazio horiek gero eta urriagoak direla.

Sistema judizialaren eta karrera judizialaren arteko harremana

Ordainsarien arazotik kanpo, epaileak kezkatzen dituen gainontzeko gauza bat planta judizialaren eta karrera judizialaren arteko harremana da. Alde batetik, agerian geratzen da epaileen promozio berrien prekarizazioa, eta hori saihesteko, karrera judizialaren opositoreentzako beka-sistema publikoaz gain, epaileen gizarte-oinarriaren aniztasuna lortze aldera aukera-berdintasuna areagotzeko, honako hau dakar: Eskola Judizialeko hasierako prestakuntza-ikastaroaren egitura aldatzea (i); ordezkapen eta indartze fasea kentzea, eta tutoretzapeko praktiken fasea luzapenaren ahala (ii); destinoaren zain dagoen epailearen figura ezabatzea (iii); BJKNari eskatzea, orain daukan eta erabiltzen duen legezko aukera indargabetzen den bitartean, hutsik dauden plaza jakin batzuk lehiaketara ez ateraraztekoa, eta gardentasunaren legezko betebeharraren arauz, une-unean plaza horien eskaini ala ez, eta hutsak bete ala ez, argitu ditzan (etengabe eguneratutako eta webgunean eskuragarri dagoen mapa baten bidez) (iv); eta epaileentzako etengabeko prestakuntza-plan espezifiko bat diseinatzea, ariketaren lehen urteetan (v).

Berriz beste aldetik, axola dute epaileek plantaren hornikuntzaren arautegiko garapenaren alde, gure Justiziak zuzenbideko gizarte- estatu demokratiko batek eskatzen duen kalitatea izateko behar den motibazio mailari bere bizitza profesional osoan eusteko. Horrek lau berrikuntza erradikal eskatzen ditu:

(I) Epaile eta magistratu kategoriak bateratzea.
(II) Unitate judizialen kopurua handitzea, planta judiziala biztanle-kopuruaren araberako Europako ratioari egokitu arte
(III) Karrera horizontala esploratzea (epailearen lanbide progresioaren ondorengo etapak ez dira kargu baterantz «korrika egiten» -lan gutxiago baina ustez garrantzitsuago egiten da eta gehiago kobratzen den kargua-, baizik eta ebaluazio objektibo eta arautu baten emaitza dira, destinoa, enplegua edo lanpostua aldatu beharrik gabe)
(IV) Izendapen diskrezionalen objektibotasuna hobetzea, benetan motibatuta izan daitezen, baloraziorako faktore objektibo gehiago sartuz.

Lau proposamen horietako bakoitzak argudio-garapen oso bat eskatzen du, ildo hauetan ezin landu dezakedana, nahiz eta konponbiderako giltzak dira, dudarik gabe.

Justiziaren geldotasunak badu konponbiderik?

Jorratu ditugun gaiak ez omen dira epailetza, bere konstituzio xede jasoak aparte, arduratzen dituen epaileek, eta behar diren bezalako soluzioak epaileen eskura ez dauden legez, eragina du eguneko egikaritzean, nola eta epaileeen asealdi eta motibaziorik gabean:

Benetako kronifikatutako produktubitateak organoen gehienetan %200 da.
Prozesuetako funtsezko izapideak ez dira egiten edo oker betearaztea normaltzat edo deserruduntzat hartzen da, hori baita Epaitegiak egunean eraman ahal izateko modu bakarra.
Epailerik gutxiengo batek lanaldi dickensianoei buruz hitz egiten baitute harro, eta ez kezka bat bailitzan.
Objektiboen- inprimakia egiten arratsalde eta erdi galdu behar da, Ikuskaritzaren aurrean bizkarrak estaltzeko modu bakarra izanik.
Elkarteen ezin konta ahalako komunikazio eta bilerekin, ezertara ez iristearren
Demokraziaren lan-eskaintza publikorik handiena bonboz eta platotxoz saltzen du BJKNak, urtean 100 eta 150 epaile berri arteko deialdi barregarriekin jarraitzen duen arren.

Tamalez, BJKNak nahiago duen epaile eredua (ez da batere ideala, ezta zentzu weberiarrean ere) aztertu ditugun gogaitasun horiek alde batera uzten dituena da, eta honako hau baieztatzeko arrazoiak (txarragoak) defendatzen ditu: “merezimendu- eta gaitasun”- irizpide konstituzionalak, eragin desberdinenen trafikoari sakrifikatzen zaizkionak, alderdi edo elkarte nagusienak ez baitira garrantzi txikiagokoak, jurisdikzioaren inbertsio nabarmena.

Cipollaren ekonomia- teorian, egiaz liberalismoaren teorian baita, epaileek pairatzen dituzten defizitak ergelen lanaren ondorio -gaizkileen gizarte orekatu baten emaitza, aldiz- direlako ideian kontsolatu behar gara eta, beraz, erremedio logiko bat dagoelakoan.