Kontakizunarengatiko borroka
ETAk bere jarduera bertan behera utzi eta hamarkada batera, berrogeita hamar urteko euskal gatazkako fenomenora –askapen nazionalaren mugimenduaren borroka armatua izan nahi zuen banda terrorista-, hurbilketa dexente egin dira dagoeneko, historikoki eta fikzio errealista testimonialean, zineman, telebistan, eleberrian edo antzerkian, urteetan zehar ondoz ondoko edo molde teilakatuko ikuspegietan.
Kontakizunarengatiko borroka zertan denaren adibide bihurtu da Frankismoa bete-betean diktadurapean bizi zen Bizkaia era zabalean zirraratzera heldu ez zen, herri informazioa ez izateagatik, Javier Batarritaren heriotza bortitza poliziaren eskuetan.
Hilketa, polizia gehiegikeria ikaragarri garbia, dela ezker abertzalearen kontakizunean frankismoko indar errepresiboen erresistentzia abertzalearen lehenengo biktima, dela espainiar nazionalismoaren kontakizunean ETA aldekoen manipulazio iruzurtia, neure gogapenean, Gabriel Arestiren laguna zelakoaren garrantzia du, eta horrek, hunkituta, poema bat idatzi baitzion, bere aro «sozialaren» aurrekaria.
2010era arte ETAren lehen hilketa Begoña Urroz neskatoarena izan zela uste zen, 1960ko ekainean egindako atentatua, eta modu okerrean, hainbat urtez taldeari egotzi zitzaion ekintza terrorista alboko kalte gisa. Informazio hori alde batera utzita, neskarena DRIL-ek (Direktorio Iraultzaile Iberiarra, frankismo eta salazarismoaren aurkako taldea), bonbak jarri baitzituen Amarako tren-geltokietan, Donostian, Jose Antonio Pardines guardia zibilarena izan zen ETAkideen lehenengo erahilketa, 1968an egin zuen Txabi Etxebarrietak. Baina bi krimenen artean segurtasun indarrak 1961ean etakide batzuk exekutatzen saiatu zirela eta Batarrita oker hil zutela kontuan hartzen bada, legitimazio sekuentzia desberdina da.
ETAk (Euskadi eta Askatasunak) lehen garaiettik erabili duen ikurra, eta duela urte batzuetatik (erakundeak ez du desagertzea erabaki) bere jatorrira itzuli dena, zizelkatutako zurezko tailu batera, Feliz Likinianori eslaitua, Eskoriatzako militante anarkista, gerra zibileko milizietatik Frantziako Erresistentziara igaro, eta hirurogeita hamarreko hamarkadan Baionan errefuxiatuta amaitu zuena, eskultura etnikoaren zale: aizkora eta bihurriki besarkatzen duen sugea, bere burua eskuinera ikusiz, bietan jarrai leloarekin, literalki, «Seguir en las dos (vías)» izanda. Likinianok eta etakideek elkar liluratu zuten arren, mezuaren desberdintasuna agerikoa zen; lehenengoa Espainiako iraultzari eta frankismoaren aurkako borroka, ETAk jarraitzen zuela ematen zuenari buruzkoa; bigarrenek, berriz, gerra zibilaren oroitzapena baliatzen dute Euskal Herria Espainiako Erresumatik eta Frantziako Errepublikatik askatasunetik pasatzen ez ziren helburuetarako. Irudiaren azalpena, komunikatuetan, etakideen hiletetan eta presoen aldeko ekintzetan agerturikoa, hasiera batean, aizkoraren indarkeria, kolpe hilgarria erasotzeko gai, eta etsaiari buruzko informaziora iristeko adimena elkartzea zena, baina baita askapen nazionaleko borrokaren bi bideak, militarra eta politikoa, gogoratzen du ere, bandan polemika eragiteko arrazoia, eta gaur egun, borroka modu eraginkorragoan erabiltzeko jakituria, termino politikoetan, baita armal isilaraziz ere
Bertsioak bertsio
Egitate gordinak: Javier Batarrita Elexpuruk M-94430 matrikulako Peugeot 203 cabriolet zuri bat gidatzen zuen 1961eko martxoaren 27ko -astelehen saindua- arratsaldean. Gasteiztik bueltan Bolueta auzotik itzuli berri zen Bilbora. Gasolindegira iristean, guardia zibil batek gerarazi egin zuen, polizia-kontrol batean autoa geldi zezan. Batarritak, autoa gidatzen ari zela, balaztatu, gelditu, baztertu eta guardiarekin hitz egiteko prestatu zen. Bere ondoan, kopilotuaren eserlekuan, José Antonio Martín-Ballesteros subfusil batekin lotzen zuen beste guardia bat entzuteko makurtu eta biraderari bueltak ematen leihatila jaitsi ahal zuelarik, tiro bat bota entzun zen. Kontrolean parte hartzen ari ziren hamar polizia eta guardia zibilek su hartu zuten. Batarritak sei tiro jaso zituen, horietako bi buruan, eta ia berehala hil zen. Martín-Ballestero ere jo zuten jaurtigaiek eta haietako bik bizkarrezur-muina ebaki zuten, eta medikuek bizia salbatu ahal izan zioten arren, paralitiko geratu zen. Bere autoan hamalau bala zulo zenbatu zituzten. Autoan zihoan hirugarrena, Fernando Larizgoitia, onik atera zen harrigarriro, baina jaurtigai batek jakaren mahuka zeharkatu zuen sorbaldaren parean.
Motorrak fabrikatzeko empresa txikiaren -“Lube” markakoa, Lutxanan, Barakaldon- komertzio-zuzendaria zen Batarrita, eta Gasteizen kobraketa baten likidazioa egitera joanak ziren, Martín-Ballesteros enpresaren abokatua, eta Larizgoitia administrazio-zuzendaria, hiruak lagunak eta hiruetako inork jarduera politikoarekin zerikusirik gabe, eta are gutxiago ustezko borroka subertsibo batekin.
Argazkian Javier Batarrita Elexpuru (gorbata marraduna daramana) badabil Fausto Copi eta gainontzeko bi bizikletarirekin 1959an, Milanen ziurrenik. Txirrindularitza eta motorrak ziren bere zaletasun handiak, eta ospe onekoa. Zaletasunak oso ezagun eta estimatua bihurtu baitzuen Bizkaia osoan, Espainiako Txirrindularitza Itzuliaren antolakuntzan parte hartzen zuen eta “Lube” motozikleta fabrikaren ordezkaria. Ez zen Erregimenaren jarraitzaileen familia batekoa, baina horrela Bizkaitar gizartearen gehiengo zabal-zabala. Bere aita, Antonio Batarrita, EAJko kidea zen, eta Bilboko jausialditik Iparraldean babestuta, Bidarteko La Roseraie hotelean jarritako ospitalean hil zen, 1940an, 48 urte zituela. Ama, Concha Elexpuru, lehen Eusko Jaurlaritzaren garaian Bilboko hezkuntza arduraduna, Indautxuko eskoletako zuzendaria izana. Emaztea, María Antonia Gaztelu Oiarzabalen aita komunista izan zen, eta gerra zibil osoa egin zuen, Gipuzkoan, Katalunian, eta Frantziako Gurseko errefuxiatuen zelaian amaitu zen. XX. Mendeko hirurogeiko hamarkadarako Gerra Zibilean galtzaileen kumeak -gure aitamen belanauldikoak- diktaduraren aurkako erresistentzia politikotik kanpo zeuden, eta 1959ko “Egonkortze Plana” aurrekaria zen “Garapen Plan” ospetsuen hazkunde ekonomiko handiaren ilusioan murgilduta
* Bertsio ofiziala. Tiro bat eta anabasa, hutsegite arraroa bezain trajikoa zela-eta
Zein izan zen bertsio ofiziala? Zigor arloko epaiketa Bizkaiko Probintzia Auzitegiko 2. Atalean -bere kasazio helegitearekin Auzitegi Goreneko Bigarren Salaren aurrean- daukagunez gero, horretan agertzen diren egitatei jo behar:
Antza denez, martxoaren 26an, Gasteizen, Zadorra ibaiaren partean zebilela, ustez Falangearekin lotura duen Arabar kontratista batek gizonezko batzuk ikusi zituen han inguruan eta entzun zien ekintzaren bat prestatzen ari ote zirela, bonbak tartean eta sabotaje-ekintza edo. Kontuak atera eta Guardia Zibilera joan salaketa agitera, baina ez omen zioten sinetsi. Biharamunean, hilaren 27an, gainerako deia jaso zuten honako jarduera susmagarria jakinariz: Zadorra inguru beretsuan, Indauto enpresako zinpeko zaindariak, auto bat ikusi zuen -Batarritarena bezalako Peugeot bat-, alderdi hartara hurreratzen, eta bazterrean geratzen, hiru gizon jaitsi omen ziren autotik, handik pixka batera, beste autoa, Seat bat, etorri omen zen Gasteizko norantzatik, gidaria beste inor ez barruan, Peugeot-a zegoen parean geldituta; haien artean hitz batzuk gurutzatu, eta, ondoren, bigarren autora sartu ziren lau gizonak, Gasteiz aldera abiatu zelarik. Bezperako denuntziarekin metatuz, Indauto empresa horretara joan ziren guardia zibilak, eta ordurako autorik han ez zelako, eta zaindariak esan zielako batak Gasteiz aldera hartu zuela berriz, eta, besteak, aldiz, Bilborantz, Guardia Zibiletako agintedun teniente-koronelak eta Bizkaiko poliziako arduradun nagusiak dispositibo bat antolatu zuten.
Autoa geldiarazita eta errepidetik baztertua, lehenengo itauna erantzun (¿De dónde vienen?; De Vitoria) eta atoan, tiroketaren jatorria tiro bat zen, autoari tiro zaparrada hasi eta ekiteko agindua bailitzan. Aurreneko tiro hori nork egin zuen justifikaziorik gabe ez zen prozesuan argitu. Esan dugun legez, alboko guardia zibilak tiroa botako zuen, autoaren eskuin aldetik, Martin-Ballestero makurtu eta, eskularru-kaxatik edo, zerbait hartzeko keinua egin zuen, egoera azaltzeko asmoz Batarritak autotik irteteko keinua egin zuen une berean. Baina entzuna ere zen deklarazioetan, autoa gerarazi eta galdetu zuen guardia zen lehen tiro bota ziona Batarritaren buruari. Baita ere Boluetako Aginagako gasolindegiko langileen atzean kokatuta ziren sekretek tiro egin zutela, pareko autobusaren markesinatik egin zutela tiro, polizia armatuak tiro egin, kalekoz jantzitako batek egiten zuela, eta hainbat adierazpenez josita dago sumarioa.
Guardia zibilen eta poliziaren arteko lehia nabarmena zen, nork bere burua eta kidegoa, zuritu nahirik eta auzia zikindu guran. Hamar akusatuak ziren zigor prozesuan, zortzi polizia (brigada politiko-sozialekoak) eta bi guardia zibil, eta hamarrak egotzitako delituagatik (eskabidea bi urteko espetxea hamarrena), zuhurtziagabekeria ausartegia heriotza eta lesio larri ezgaitzaileen ondorioz, aske absolbituak izan ziren. Ziur aski agenteak sugestionatuta zeuden, zerbitzu oso arriskugarria zela eta armak zeramatzaten sabotatzaileak zirela, eta lehen tiroa nork egina jakin gabe, prozesatuek, auto barrukoek eraso egiten zietela iruditu zitzaien, eta nagusiek emandako oharrak kontuan hartuz, bere burua defenditu besterik ez zuten egin tiroka. Horrela ziotu zuen Probintzian eratutako epaimahai militar bereziak era prozesatu guztiak errugabetu zituen 1963an, eta Fiskaltzak kasazio helegin arren, auzialdiko epaia berretsi zuen Goreneko Militarreko Salak handik bi urtera.
Gaurregun zaila izango litzateke horrelako epaile ondorea (alde batetik, tiro zaparrada hori ez dator bat eginbeharra betetzearekin, eta bestaldetik, armatuta esku hartu zuen taldeak buruzagi bat izan behar zuen, zuhurtzia profesionalean emaitza bermatzen zuena), baina gertakaria diktadura garaian jazorik eta zigor justizia “bereziak”, foru militarrean, erregimenaren beso armatuaren sostengatzaile polizialen babesean -nahiz eta biktimak erregimenaren arerioak ez izan- gauzak egiteko modua zen, iritzi publiko arakatzaile baten pisua sentitu barik.
* Bertsio abertzalea. Euskal gatazkaren lehen biktima frankismopean
Boluetako auzoan jazoeraren lekukoak izan omen ziren, poliziek kontroleko itxarote-postuak kokatzean auzokoei etxean geratzeko eta pertsianak eraisteko agindua eman arren, eta orduko EGIren aldizkari klandestino “Gudari-n” idatzi zenez, Peugeot-aren kontra tiro egin ondoan, bateko polizia armatu eta sekretek, eta besteko guardia zibilekalde egin zuten, bertan utzirik Batarrita, Martin-Ballestero eta Larizgoitia. Bilboko Posta kaleko Derby jostundegiko Izpizua abizenekoak, zeina Boluetatik Bilborantz baitzihoan, parean suertatu, hartu eta eraman zituen, ziztu bizian, Basurtuko Ospitalera. Batarrita hila zen ordurako eta, “Gudari-ren” bertsioaren arabera, Izpizuari esker salbatu zuen Martin-Ballesterok bizia (Larizgoitia atxilotua ala bere oinez itzuri?). Batarritaren gorpuak bederatzi bala zulo zeuzkan buruan eta berrogei gorputzean, berrogeita bederatzi tiro. Batarritaren emaztea San Frantzisko kalean zegoen prozesio batean eta Basurtura joan zen bizilagun batek gertatutakoa kontatu zionean eta hogeita hamar polizia baino gehiago aurkitu zituen, baina ez zioten tiroketaren berririk eman, ezta senarra hil ziotenik ere.
Gertakariak ez zuten seriotan ikertu eta epaiketa-fartsa bat egin zen Bilbon ekintzan parte hartu zuten poliziekin eta denak absolbitu zituzten (Ministerio Fiskalak badakigu hamar agente inputatu zituela, espetxe-zigorrak eskatuta, eta kasazio-errekurtsoa jarri ziola instantziako epaiari, eta badirudi akusazio partikularrak akordioren bat lortu zuela erantzukizun administratiboaren inguruan Estatuko Abokatutzarekin).
Tiroketa eta ondorioen nolakoan ez ezik baita jatorrian ere eraiki zen bertsio abertzalea. Baliteke laburpen ohikoa Iñaki Anasagastiren blogean agertutakoa: Espainiako Poliziako inspektoreak eta Polizia Armatuko agenteen sarraskia gertatu zen indar polizialek segada bat antolatu zutelako, ETAkideak tirokatzen ari zirela uste zuten, eta Julen Madariaga, José Mari Benito del Valle eta Manu Agirre hil berri zituztela pentsatuz lekutik desagertu ziren, eta handik ordu batzuetara itzuli ziren, biktimak ETAkideak ez zirela jabetzean, aztarnak ezabatzeko, egiaztatuz hiritar batzuek zaurituak atera izan zutela autotik eta ezkutuan eraman ospitalera. 1963an hasi zen Batarritaren heriotza ETAko militanteen bizitzarekin amaitzeko aldez aurretik pentsatutako saiakera bat zelako bertsioa, Zutik Berria taldearen buletinak argitaratu zuenez. Bertsio hori isilpean geratu zen, baita kaltetuentzat berentzat ere, Gregorio Morán idazlearen Los españoles que dejaron serlo. Euskadi, 1937-1981 liburuan agertu zen arte. Bertan aipatzen da segurtasun-indarrek Julen de Madariaga ETAren sortzailea hil nahi izan zutela, eta tesi hori zabaltzen joango zen ezker abertzalearekin lotura duten egileen beste dokumentu batzuetan: Julen de Madariaga ETAko lehen sustatzaileetako bat (garai hartan Peugeot 203 bat zuela ematen du) auzibidetik kanpo fusilatzeko saialdian izandako akats borobila. Nabari da azalpen horrek indarkeria armatuaren ideia babesten duela, kontrolik gabeko estatu-indarkeria baten aurreko erreakzio gisa.
* Bertsio ofizial berria. Tesi erosoaren finkapena
Zalantza gutxikoa da ETAkideak ezin zirela Batarrita hilketaren operazioaren helburua. 1960ko martxoan, Espainian ziharduen talde terrorista bakarra aipaturiko DRIL (Direktorio Iraultzaile Iberiarra) zen, frankismo eta salazarismoaren aurkako taldea, bonbak jarri zituena Genevako kontsuletxean eta Atxuriko eta Amarako tren-geltokietan, Donostian. Azken atentatu horretan Begoña Urroz hil zuten, une horretan ez zuen ekintzarik aldarrikatu.
ETAk aldarrikatu zuen lehen ekintza 1961eko uztailaren 18ra arte ez zen gertatuko; orduan, militanteek Espainiako bi bandera erre zituzten eta Donostiara zihoan errekete-tren bat errailetik ateratzen saiatu ziren. Urte horretako abuztuan, trenbidearen aurkako atentatuaren ondoren, atxilotua izan zen, beraz Poliziak lokalizatuta zeukan, eta 1962ko urtarrilean behin-behinean askatu zuten; beraz, ez du zentzurik hura desagerrarazteko operatibo bat aurretik antolatu izana.
Isilpeko bertsio ofiziala frankismoan bihurtu da, argitara eta denborak aurrera egin ahala, abertzalego erradikalak aldarrikaturiko funtsaren hurbilpen bat: Batarrita eta Martín-Ballestero «fusilatuak» izan ziren, ETAren kupularen aurka antolatuta zegoen basokada batean egindako hutsegite huts baten ondorioa. Ez dira zuzen onartzen bandaren sortze-mitoak eta historikoak ez diren tiroketaren, zaurien eta gorputzak uztearen inguruabarrak, baina muina bai. Eusko Jaurlaritzak bere dokumentu ofizialetan sartu du, terrorismoaren aurkako borrokan diharduten Guardia Zibileko agintariek ere sinesgarritzat jo dute. Javier Batarrita Elexpuru biktima gisa aitortzea Eusko Jaurlaritzaren ekainaren 107/2012 Dekretuaren bidez egin zen, “víctima de vulneraciones de derechos humanos, producida entre los años 1960 y 1978 en el contexto de la violencia de motivación política vivida en Euskadi”, hain zuzen. Dekretu horren Balorazio Batzordearen irizpenak Javier Batarritaren heriotzaren inguruabarrak jasotzen ditu, 2012ko azaroaren 19an Eusko Jaurlaritzak emandako erabakiaren arabera:
“Behar bezala egiaztatutzat jotzen da Francisco Javier Batarrita Elexpuru jauna Poliziaren eta Guardia Zibilaren jarduketa kriminal eta arbitrario baten biktima izan zela, eta hura eta harekin zeuden ETAko hiru kide nahastu zituztela, Francisco Javier Batarrita jaunak gidatzen zuen markako eta modeloko auto bat erabiltzen baitzuten. Gizonak autoa gelditzeko agindua jaso zuen. Oina lurrean jarri bezain laster, eta inolako ohartarazpenik egin gabe, hainbat agentek behin eta berriz tirokatu zuten. Gorpuak lau tiro zituen buruan eta berrogei gorputzean. José Antonio Martín Ballesterok hainbat tiro jaso zituen, eta horiek zauri larriak eragin zizkioten. Ondorioz, paralitiko geratu zen. Ibilgailuko hirugarren bidaiaria, Fernando Larizgoitia, onik atera zen”.
2014an, Eusko Jaurlaritzako Bake eta Bizikidetza Idazkaritzak kontakizun berri honen zati bat ofizial bihurtu zuen. «Euskal kasuan bizitzeko eskubidearen aurkako urraketen udal-erretratuak» izenekoak argitaratu zituen, mota guztietako biktimei buruzko datuen bilduma (ETA, GAL, Estatuko Segurtasun-indarrak), euskal udalek beren memoria ohoratu ahal izan dezaten. Eusko Jaurlaritzaren Giza eskubideen bulegoko zuzendaria, Inés Ibañez de Maeztu, Batarritaren alargunarekin honen etxean izan zen berbetan. 2021ko martxoaren 26an Eusko Jaurlaritzak eta Bilboko Udalak Javier Batarrita Elexpuru, legez kontrako indarkeria polizialaren biktima, oroitu eta ohoratu dute familiarekin Bilbon egindako ekitaldian, haren heriotzaren 60garren urteurrena dela eta.
La Gaceta del Norteko 1961.eko martxoaren 29aren agertutako Gobernu Zibilaren oharrak zioenez Batarritaren -“Bilboko Urian ospe eta begikotasun handia zuen auzokidea”, egunkariko erredakzioaren arabera- hilketa akats tamalgarritzat kontuan hartu zen hasieratik, eta arretarik handienaz argitzeko ahalegin guztiak agindu zituen Antonio Ibáñez Freirek militar gasteiztarrak, prentsaurrekoa gertaeren biharamunean eman zuenean-, logikoa zenez, Miguel Ángel Martín-Ballestero, Batarritaren abokatua eta laguna, Calatayudeko frankismoarekin lotuta zegoen familia batekoa baitzen. Bere aita, abokatua falagista, Antonio Martín-Ballestero Costea, Ourenseko eta Coruñako gobernadore zibila izan zena. Osaba Luis, “alkandora zaharra”, gobernadore zibila izan zuen Logroñon eta Araban, eta 60ko hamarkadan Zaragozako Unibertsitateko Zuzenbide Zibileko katedradun izatera iritsita, eta hiri horretako fiskalburu. Ataginarreba, Luis Castañón de Mena, hegazkintzako koronela eta zaldun mutilatua, 1969.an Francoren Gobernuko Armadako ministro izango zenaren anaia, Juan, teniente jenerala. Autoan zihoan hirugarren bidaiariaren parekoa, Fernando Larizgoitia, Lube enpresako administraría, abokatua ere izan balitz, “simpático convecino-en” heriotza argitzeko protestak ez ziren hain zintzoak izango, baina erregimeneko seme bat gurpil-aulkian utzi izanari zegokionez, hutsegitea ezinbestean garbitu behar zen. Ez da bitxia sakonki ikertu izana tiroketa, hunkigarria izan baitziren haren ondorioak erregimenaren aldekoentzat.
* Statu quo postea
Batarrita izen bereko semeak bederatzi hilabete zeuzkan (urte betea ni baino zaharragoa) bere aita hil zutenean, eta horrenbestez ez zuen ezagutu, eta hil zutela eta poliziak egin zutela jakitean, berak esana, ezin bereizi gerra zibileko senitarteko hildakoak eta aitarena.
Ezagutu nuen Deustuko Unibertsitatearen 1979eko Zuzenbidearen lehengo ikasturtetik beretik talde eta ikasgela berean ikasten genuenean. Ez nuen harreman berezirik izan Javier semearekin karreran barna, eta orduan ez nekien bere aitaren heriotzaz, gehienek bezala, eta geroago ezagutzen zuenak kontatu zidanak ez zidan azaldu zein alderditakoa zen erahilketa, argitu gabeko zerbait zela baizik. Gogoratzen dudana goibel piurako gazte isila zen, eta gaur 61 urteko abokatua da, noizpait ikusi dudana kalean, bere galera tragikoa aitortzeko adierazpen publikoak lotsati onartzen dituena.
Bizkaiko Artxibo Historikoan gordetzen den sumarioa irakurtzeko aukera izan ondoren, idatzitako guztiarekin eta familiaren adierazpenekin, ziur omen dago bere aita frankismoaren biktima bat izan zela, polizia gehiegikeria erraldoia -honetan ez du inork zalantza izpirik-, baina era berean, bertsio ofizial berriarekin bat orokorrean, bere iritziz, aita zain zuten norbaitekin nahastu zuten, arma-arriskuari aurre egiteko prestakuntza handiarekin, eta autoa geldiarazi zuen guardia zibila izan zen lehen tiroa bota zuena zuzenean buruam, eta heriotza eragin zuen.
Euskal lehen olerkari inklusiboa
Gustatzen zait Gabriel Arestiren argazki hau, bere lagun Batarrita hil zuten garai ingurukoa, ezkondu baino lehentxokoa, argazki zabaldu gehieneko seriotasunaren kontra, ondo ezagutu zutenek fede eman ahal zuten, pertsona lagunkoia, irribarretsua, umore onekoa eta txantxazalea (batera probokatzaile galanta ere). Honetan Meli emaztegaia maitekiro begira dago jatetxeko mahai batean. Batarritak Bilboko Merkataritza Eskolan Merkatal Peritua titulua zeukan, Arestik bezala (gure aitak bezala), zaharrena Batarrita, Aresti lau urte gazteago (gure aitak lau hilabete Aresti baino gazteago). Hiru gorbatadun, adiskide, argazki berean bildurik topatzearekin amets egin dut maíz. Ez zen hain bitxia izango hori: Bilbotarrak, adin goraberakoa, formakuntza bera, langile-herrietan behar egin Bilboz gain, Barakaldon hiruak noizbait hor…Desberdina ez zetzan abertzaletasunean, garaiak ez ziren ageriko izatearren eta gurasoen artean denetakoa zeukaten hiruek, euskaltzaletasunean zetzan. Eta arbasoen euskara berreskuratzetik lehen euskal idazle inklusiboa, Gabriel Aresti
Nire laguna zen, nire lagun maitea;
bizikleteroa, denon adiskidea,
ideologietan etzen inoiz sartu.
Bakean bizi zen mundu guztiarekin,
gorriekin eta berde eta zuriekin.
Orok estimazio handia zioten.
Iluntze batean zetorren Bituritik
automobilean. Bihotzean zekarren
andrea laztantzeko gurari bizia.
Oraindik eztiot entzun inoiz inori
bekatua dela, edo bidegabea
esposari senarrak mosua liola.
Ezpainetan zuen tango baten soinua,
polizia batek gelditzeko haltua
metralleta batekin eman zionean.
Dokumentazio identikaria
eskatu zioten: Atera zuenean,
ezpainetan ziarto isildu zitzaion.
Haren tangoaren musika dotorea.
Egia da ezen harri-gobernariak
dolatu ziren haren heriotzarekin.
Baina egiagoa ezen haren emazte
gajoak etzuen inoiz aurrerantzean
senar maitalearen musurikan hartu.
[Poemak (I), “Obra Guztiak”, Luis Aranburu editorea, Kriselu, Donostia, 1976]
“Euskal Trajedia” Gabriel Arestik 1960-61ean idatziriko poemaren -“Zuzenbide debekatua” izenburuko lanean sartuta- bigarren aldeak Batarritaren erailketa kontatzen du. Poema osoak maila ezberdin dauzka, Gerra Zibilaren ondorioa bizkarrezurra dena, Euskal Herriaren irudi berezia emanik herri juduarekin parekatuz, eta frankismoaren gupidagabetasunaren interpretazioa emanez.
Elegia da, joan den adiskidearen oroimenez egindako poema. Batarrita Jesus berriaren metafora da Euskal Herria naziek triskantza handiz birrindutako herri judutarra zelarik. Jesus berria abertzalea da eta atzerrira ihes egin behar du.
Hiru zati nabarmentzen dira. Hasierakoan, poetaren eta adiskidearen eguneroko joan-etorriak aipatzen ditu testuak. Bigarrenean gerra osteko giroaren berri ematen du Javier Batarritaren biografiatik aldendurik. Azken hirugarren zatian berriz itzultzen da Javier Batarritaren biografiara, txirrindularitzaren zaletasuna, eta tiroketa eta erailketa (Gertakarien garaikidea izanik, garai hartan lagunen zirkuluak zekitenaren testigantza).
“Euskal Trajediatik” aurrerantzean, euskal literaturako estandarizazioa eta modernotasunaz gain, Arestik euskal identitate nacionalista harriaren metaforaren inguruan eraiki zuen, irudikapen esentzialista batean. Baina lurretik itsasorako igarobidea aipatzen da “Harri eta herrin” egiazko modernitatearen koxka: Bilboko portuko nasak, eta nazio atlantiko esentzialeko nasetara etorritako langile inmigranteak. Arestik eraberritu zuen esentzialismo abertzalea bere eskema poetiko nazionalistaren barnean etorkinak txertatuz.
Argazki honek, Aresti Bilboko “Casa del Libro”-n egonda, gaixotasun aurreratuaren arrastoa adierazten du (dagoeneko joana zen bizitzera Eara gibeleko eritasun azken joaldiak zirela-eta, eta komunista fama hedatua zenean). Bere ondoan dagoen eta agertzen ez dena, bere beste lagun handia da, Ángel Ortiz Alfau. Arestiren lanaren inklusibotasuna egitasmo nazionalista subalternitatera eramanez “espainolismoaren” kutsua esleitu zitzaion, eta heriotzak azken urteetako ostrazismotik libratu zuen. 1959rako zeharo poesia sozialeko Oterozale zen Aresti. Iparragirre Saria 1968an irabazi ondoren, Kriselu argitaletxea jartzen du abian Gabrielek. Tomas Meaberen “Hamalau Alegia”, jatorriz gazteleraz Meabek idatziak, katalaneraz R. Salvatek, gailegoz X. Alonsok eta euskaraz Gabrielek ipinita. Alegien aukeratzea Gabrielek berak, Juan San Martin eta Angel Ortiz Alfauk egin izan zuten.
Liburuaren ale baten eskaintza egin zion, ziotsolarik: “A Ángel Ortiz Alfau, amigo, compañero hacia las Españas, hacia las Europas, porque deseamos algo mejor que Euzkadi, que España, que Europa”